بابونه

بابونه گیاهی است یک‌ساله یا چندساله متعلق به خانواده کاسنی (Asteraceae) یا (Compositae) که دارای بوی معطر و قوی است. این گیاه در چمن‌زارها، شن‌زارها و کناره جوی‌ها به صورت خودرو رویش دارد. این گیاه دارای گل‌های منفردی است که در رأس ساقه آن قرار گرفته‌اند. فصل شکوفایی گل‌ها، عموماً در اواخر بهار تا اوایط تابستان است. گل‌آذین بابونه دارای دونوع گل است گل‌های لوله‌ای که زرد رنگ هستند و گل‌های زبانه‌ای که سفید رنگ می‌باشند.

گیاه‌شناسی

در بازار تجارت، دو نوع کاپیتول (گل‌آذین) بابونه استفاده می‌شود نوع اول هر دو نوع گل زرد و سفید در آنها دیده می‌شود. نوع دوم کاپیتول‌هایی که گل‌های زرد رنگ آنها به گل زبانه‌ای (سفید رنگ) تبدیل شده‌اند. بابونه‌هایی که به‌ صورت پرورشی کشت شده‌اند بر انواع وحشی مزیت دارند. زیرا در نوع پرورشی می‌توان از گونه‌هایی کشت کرد که گل‌های لوله‌ای (زرد رنگ) آن‌ها به گل‌های زبانه‌ای (سفید رنگ) تبدیل شده‌اند. که این نوع گیاه مصارف درمانی بیشتری دارد. طبع این گیاه گرم و خشک است و قسمت مورد استفاده این گونه، گل‌های آن است که دارای مصارف مختلف دارویی و صنعتی می‌باشد.

کشت و تکثیر آن از طریق دانه و قطعات ریشه است و زمین انتخاب شده برای کاشت نباید رطوبت مداوم داشته باشد. از نظر آب و هوایی برای کشت، مناطقی باید انتخاب شود که هوای سرد زمستان و گرمای شدید تابستان به گیاه صدمه نزنند. بذر بابونه با توجه به شرایط منطقه در اوایل پاییز، اواخر پاییز و اوایل بهار قابل کشت است. دمای مطلوب برای جوانه‌زنی بذر 20 تا 25 درجه سانتی‌گراد است. انتخاب زمان کاشت، در عملکرد مقدار گل خشک و میزان اسانس تفاوت قابل توجه‌ای را ایجاد می‌کند. به طوری که کشت پاییزه این محصول ، عملکرد گل خشک بالاتر و کشت بهاره آن دارای درصد اسانس بالاتری می‌باشد.

در برداشت محصول گل‌هایی که هنوز سبز و نارس هستند و نیز گل‌هایی که پژمرده شده‌اند و به سهولت از ساقه جدا می‌شوند را نباید چید. پس از اتمام برداشت، گل‌ها را به صورت یک لایه نازک روی پارچه تمیز پهن و در گرمای ملایم تدریجاً خشک می‌کنند. *نوع روش خشک کردن نیز در میزان اسانس و ماده مؤثره کامازولن اثر دارد. تحقیقات نشان داده که در روش خشک کردن طبیعی و خشک کردن در توان‌های پایین میکروویو بیشترین میزان کامازولن بدست می‌آید.

مشخصات گیاه
نام علمی	*Matricaria recutita*
تیره	Asteraceae یا کاسنی
نام لاتین	Chamomile
محل رویش	چمن‌زارها، شن‌زارها و کناره جوی‌ها به صورت خودرو
	انتخاب زمان کاشت، در عملکرد مقدار گل خشک و میزان اسانس تفاوت قابل توجه‌ای را ایجاد می‌کند.
طبع	گرم و خشک
ماده موثره	کامازولن، آلفا بیزابول
خواص	رفع بی‌خوابی ضد‌التهاب التیام دهنده آرامبخشی ضد افسردگی ضدعفونی‌کننده

انواع بابونه

بابونه دارای جنس‌های گیاهی مختلفی است از جمله Anthemis، Matricaria و Chrysanthemum که در ادامه آن‌ها بررسی می‌کنیم.


Matricaria chamomilla	Anthemis nobilis	Tanacetum cinerariifolium

بابونه آلمانی

بابونه آلمانی با نام علمی (Matricaria chamomilla) از خانواده کاسنی یا آستراسه است که بابونه گاوی، بابونه شیرازی و بابونه معمولی هم نامیده می‌شود. این گونه گیاهی یک‌ساله، بسیار معطر و به ارتفاع 20 تا 80 سانتی‌متر که به طور خودرو در کنار مزارع، جاده‌ها و بوستان‌ها می‌روید. ساقه آن دارای انشعاباتی است که هر کدام به کاپیتول‌هایی به اندازه 5/1 تا 2 سانتی‌متر منتهی می‌شوند. برگ‌های آن دارای بریدگی‌های باریک و دراز هستند.

هرکاپیتول دارای هر دو نوع گل زرد و سفید است. گل‌های زبانه‌ای آن که سفید رنگ هستند پس از شکفتن کامل گل، حالت خمیده به سمت پایین پیدا می‌کنند و ظاهری مانند چتر باز یا نیمه باز به گل‌آذین می‌دهند. منشأ اصلی این گونه منطقه مدیترانه است و در نواحی مختلف اروپا، آسیا و آمریکا هم پراکنش دارد. این گونه بومی ایران است و در اغلب مناطق آن دیده می‌شود و غالباً در لرستان، شیراز، اطراف تهران و دامنه‌های زاگرس وجود دارد.

با توجه به نیاز داروسازی کشور ما به این گونه امروزه از ارقام اصلاح شده آن نیز جهت کشت و پرورش استفاده می‌شود. بابونه گاوی برای صادرات به کشور‌های اروپایی و ترکیه تقاضای بالایی دارد.

ترکیبات و مواد موثره نوع آلمانی

نوع آلمانی دارای2/0 تا 8/0 درصد اسانس است این اسانس در حالت تازه به رنگ آبی تیره است که رنگ آن به علت وجود ماده‌ای به نام کامازولن است. تدریجاً با گذشت زمان و تأثیر هوا و نور رنگ اسانس به رنگ سبز یا قهوه‌ای در می‌آید. اسانس این گونه که به اسانس بابونه آلمانی نیز معروف است حالت چسبنده دارد و در دمای صفر درجه منجمد و در الکل حل می‌شود. این اسانس در ردیف مواد معطر تلخ و قی‌آور جای دارد. از این گیاه عصاره‌ای به نام ماتریکاریا استخراج شده است که حاوی ماده مؤثره کامازولن و آلفا بیزابولول می‌باشد. این ماده در درمان اگزما و پسوریازیس استفاده می‌گردد.

مشخصات بابونه آلمانی
نام علمی	Matricaria chamomilla / Matricaria recutita
نام رایج	بابونه معطر، بابونج
مشخصات ظاهری	ارتفاع؛ 20 تا 80 سانتی‌متر ساقه؛ دارای انشعاباتی برگ‌ها؛ دارای بریدگی‌های باریک و بلند گل‌ها؛ زرد و سفید، اندازه گل‌‌ها بزرگتر از انواع دیگر بابونه است.
مشخصات گل	• گل‌های زبانه‌ای حاشیه‌ای سفید • گل‌های لوله‌ای غیرحاشیه‌ای زرد پس از شکفتن کامل، حالت خمیده به سمت پایین داشته ظاهرا مانند چتر باز یا نیمه باز
محل رویش	به طور خودرو در کنار مزارع، جاده‌ها و بوستان‌ها
پراکندگی جغرافیایی	منطقه مدیترانه و اروپا، آسیا و آمریکا ایران؛ لرستان، کازرون، اطراف تهران (دربند) و دامنه‌های زاگرس
مقدار اسانس	حداقل 0.4 درصد *در ابتدا آبی تیره و در معرض هوا سبز یا قهوه‌‌ای می‌شود.
ماده موثره دارویی	کامازولن، آزولن، آلفا بیزابولول، فلاونوئید (آپی‌ژنین)، لوتئولین و کومارین
بخش دارویی	گل بواسطه عطر خاص و شدید از سایر گونه‌ها، قابل تشخیصند. تقریبا تلخ مزه‌اند.
طبع	گرم و خشک
خواص دارویی	تسکین اضطراب و افسردگی آرامبخشی رفع اسپاسم تقویت سیستم ایمنی رفع زخم‌های دهانی کاهش التهاب پوست و اگزما رقیق کننده خون و ضد انعقادی

بابونه رومی

بابونه رومی با نام علمی (Anthemis nobilis) از خانواده آستراسه می‌باشد. گیاهی کوچک، پر پشت و به ارتفاع 10 تا 30 سانتی‌متر، دارای بوی معطر و قوی که در کناره آب‌ها و شن‌زار‌ها رویش دارد. این گونه دارای ساقه خوابیده، استوانه‌ای شکل با برگ‌های سبز یا سبز مایل به سفید با بریدگی‌های باریک و پوشیده از کرک هستند. از دیگر گونه‌های آنتمیس، نوع زرد یا مارگریت طلایی است با نام علمی (Anthemis tinctoria) که گیاهی علفی و پایا است. از مشخصات این گونه این است که کاپیتول‌های آن دارای گل‌های زبانه‌ای زرد رنگ و به رنگ گل‌های لوله‌ای آن می‌باشند.

ترکیبات و مواد موثره نوع رومی

گل‌های این گونه دارای آلکالوئیدی به نام آنتمین، تانن، اسانس، گلوکزید تلخ، اسید آنتمیک و فیتوسترول می‌باشند. اسانس آن از گل‌های این گیاه به وسیله تقطیر با بخار آب بدست می‌آید. رنگ آن در صورت تازه بودن آبی روشن است و به تدریج که کهنه می‌شود به رنگ زرد مایل به قهوه‌ای در می‌آید و رسوب می‌دهد. این اسانس به مقدار بسیار کم در آب حل می‌شود ولی در الکل 90 درجه و اتر کاملاً حل می‌گردد.

مشخصات بابونه رومی
نام علمی	Anthemis nobilis
نام رایج	بابونج، بابونه حقیقی، بابونق، بابونه انگلیسی
مشخصات ظاهری	ارتفاع؛ 10 تا 30 سانتی‌متر ساقه؛ خوابیده، استوانه‌ای شکل برگ‌ها؛ سبز یا سبز مایل به سفید با بریدگی‌های باریک و پوشیده از کرک گل‌ها؛ زرد و سفید که بوی سیب می‌دهد
مشخصات گل	پس از شکفتن کامل به سمت داخل جمع می‌شوند.
محل رویش	کناره آب‌ها و شن‌زار‌ها
پراکندگی جغرافیایی	ایرلند و شمال غرب اروپا
مقدار اسانس	حداقل 0.4 درصد *در ابتدا آبی روشن به تدریج به رنگ زرد مایل به قهوه‌ای و در نهایت رسوب می‌دهد.
ماده موثره دارویی	کامازولن، آزولن، آلفا بیزابولول، کومارین، مواد موسیلاژی، فلاونوئید
طبع	گرم و خشک
خواص دارویی	تسکین اضطراب و افسردگی آرامبخش و رفع بی‌خوابی تقویت سیستم ایمنی کاهنده التهاب کاهش تهوع و استفراغ رقیق کننده خون و ضد انعقادی آروماتراپی، مورد استفاده صنایع آرایشی و محصولات مراقبتی مو

بابونه طلایی

در این خانواده گیاه پیرتروم (Pyrethrum) با نام علمی (Chrysanthemum cinerariaefolium) از جنس گل داوودی که دارای گل‌آذین سفید و زرد است و خاصیت حشره‌کشی طبیعی دارد که به نام حشره‌کش گل داوودی یا پیرتروم نیز شهرت دارد. ماده مؤثره آن پیرترین است که روی سیستم عصبی حشرات اثر گذاشته و در از بین بردن حشراتی مانند شپش مؤثر است.

از دیگر گونه‌های این جنس، بابونه طلائی با نام علمی (Chrysanthemum americanum) از خانواده آستراسه می‌باشد.گیاهی علفی، یک‌ساله، به ارتفاع 15 تا 20 سانتی‌متر که در نواحی حاره از جمله آفریقا رویش دارد. ساقه‌های آن منشعب از قاعده هستند. برگ‌های آن دارای پهنکی است که به قطعات کوچک و نوک‌تیز تقسیم شده است. گل‌ها به رنگ زرد درخشان می‌باشند. چون این گونه از نظر شکل ظاهری به بابونه رومی شبیه است به آن بابونه طلائی یا Comomille هم گفته می‌شود. این گونه بومی ایران نیست.

ترکیبات و مواد موثره نوع طلائی

بابونه طلائی دارای ترکیباتی از فلاوونوئیدها و ساپونوئیدها است. از خصوصیات این گیاه قرار گرفتن دو ترکیب فلاوونوئید و ساپونوئید با هم در یک گیاه است. عصاره آن به رنگ زرد- قهوه‌ای است. قسمت مورد استفاده آن کلیه اندام‌های گیاه است. این گونه در رفع نارسائی کبدی، رفع کلسترول خون و جلوگیری از بزرگ شدن سنگ کلیه اثر مفیدی دارد.

مشخصات بابونه طلایی
نام علمی	Chrysanthemum cinerariaefolium
نام رایج	طلایی، پیرتروم، داودی ایرانی
مشخصات ظاهری	ارتفاع؛ 15 تا 20 سانتی‌متر ساقه؛ منشعب از قاعده برگ‌ها؛ دارای پهنکی و با قطعات کوچک و نوک‌تیز گل‌ها؛ زرد درخشان
مشخصات گل	از نظر شکل ظاهری شبیه به بابونه رومی
پراکندگی جغرافیایی	نواحی حاره از جمله آفریقا و استرالیا
اسانس	زرد- قهوه‌ای
ماده موثره دارویی	فلاوونوئیدها و ساپونوئیدها، پیرترین
خواص دارویی	بهبود عملکرد کبدی کمک به کاهش کلسترول خون جلوگیری از بزرگ شدن سنگ کلیه

خواص دارویی و کاربرد‌های درمانی این گیاه

این گیاه دارای خواص متعددی است از جمله مدر، صفرا بر، معرق، بادشکن، اشتها آور، هضم کننده غذا، رفع بی‌خوابی، ضد‌التهاب و التیام دهنده می‌باشد. اسانس آن اثر ضد‌تشنج، بی‌حس کننده و ضد‌عفونی کننده دارد. با مصرف آن تعداد گلبول‌های سفید خون زیاد می‌شود و از ترشح و التهابات چرکین مخاط، جلوگیری می‌کند. مصرف این گیاه در رفع یبوست و افزایش ترشحات صفرا اثر دارد.

اسانس این گیاه اگر در مفاصل به محل دردناک مالیده شود باعث تسکین درد می‌شود. همچنین در رفع ناراحتی‌های التهابی پوست، جوش، سودا و اگزما مؤثر واقع می‌شود. روغن بابونه به صورت موضعی و مالیدن به قسمت دردناک جهت رفع درد‌های روماتیسمی کاربرد دارد. و برخی از پماد‌های حاصله از آن در درمان زخم زرد استفاده می‌شود. محلول عصاره آن خاصیت ضدعفونی و میکروب کشی دارد که در شست و شوی زخم‌های چرکین استفاده می‌شود.

کامازولن موجود در اسانس این گیاه اثر التیام دهنده و ضد‌التهابی دارد. این ماده اثر قاطع در رفع التهابات پوست ظاهر می‌کند. عصاره بابونه بر کیفیت خواب (خصوصاً سالمندان)، آرامبخشی و ضد افسردگی اثرات مفیدی دارد. عصاره این گیاه دارای تأثیر ضد تهاجمی و ضد تکثیری بر سلول‌های سرطانی می‌باشد.

در استفاده کردن از بابونه به حالت دم‌کردن گل‌های آن حرارت بایدکم به صورتی باشد که اسانس گل‌آذین بر اثر گرما و تبخیر خارج نشود. زیرا اثر درمانی دم‌‌کرده آن مربوط به اسانس است و با از بین رفتن اسانس خواص بابونه سفید کاهش می‌یابد.

احتیاط مصرف

اگر بابونه در مقادیر زیاد استفاده شود یا محلول‌های غلیظی از آن مصرف شود حالت تهوع و استفراغ برای فرد ایجاد می‌شود. استفاده از محلول‌های بخور و فرآورده‌های موضعی به صورت خوراکی ممنوع است. در حالت مصرف بیش از حد بابونه تداخل با جذب آهن ایجاد می‌شود. این گیاه دارای تداخل دارویی با دسته داروهای بنزودیازپین (دیازپام، آلپرازوم و…)، داروهای رقیق کننده خون (هپارین، وارفارین و …) و داروهای ضد‌التهاب غیراستروئیدی می‌باشد. استفاده از آن برای کسانی که به این گیاه حساسیت دارند، زنان باردار (مخصوصاً سه ماهه اول) و شیرده ممنوع است.

روش مصرف

روغن بابونه در استعمال خارجی برای اگزما، آکنه و التهابات پوست مصرف می‌گردد. در استعمال خارجی، حمام آن اثر نیرودهنده و آرامبخش دارد. محلول این گیاه در تغییر رنگ مو و روشن کردن آن کاربرد دارد. عصاره تهیه شده از گل‌آذین بابونه برای ضد عفونی مخاط دهان و لثه پس از کشیدن دندان، قابل استفاده است.

بخور بابونه باعث باز شدن منافظ پوست و تحریک گردش خون می‌شود که شادابی پوست را به همراه دارد. استفاده از دم کرده گل‌های آن بر روی پوست باعث شادابی و تأمین سلامت پوست می‌شود. برای تهیه لوسیون‌های طراوت پوست، ترکیبی از بابونه با رزماری (اکلیل کوهی) و این گیاه با بنفشه سه رنگ استفاده می‌شوند.

اسانس بابونه در صنعت عطرسازی در کشور‌های مختلف استفاده می‌گردد. بابونه در گل ‌فروشی‌ها جهت گل‌آرایی و در آشپزی به عنوان ادویه و طعم دهنده بکار می‌رود. اسانس آن که دارای ماده موثره کامازولن است که در تهیه ارقام آرایشی و بهداشتی، کرم، صابون، شامپو و لوسیون‌ها استفاده می‌شود.

دمنوش بابونه که دارای خواص آرام‌بخش، آنتی‌اکسیدان، کاهش اضطراب و رفع بی‌خوابی است امروزه جزء پر طرف‌دار‌ترین انواع دمنوش‌ها است. جهت رفع خستگی و کاهش پف چشم می‌توان کیسه‌های چای بابونه خنک شده را در زیر چشم قرار داد.