اسطوخودوس

اسطوخدوس یا لاوندر ( Lavender ) با نام علمی Lavandaula angustifolia به عنوان ماده اصلی تولید عرق اسطوخودوس گیاهی بوته‌ای و چند‌ساله از خانواده نعناییان (Lamiaceae) است که از تار‌های ستاره‌ای شکل پوشیده شده و دارای برگ‌های باریک با عطری قوی است. این خانواده 30 گونه مختلف دارد.

گیاه‌شناسی اسطوخودوس

پراکنش اصلی این گیاه شرق مدیترانه و اروپا است و در نواحی جنوبی آلپ به صورت وحشی رویش دارد. در ایران یک گونه غیر‌بومی محسوب می‌شود که به صورت کشت شده وجود دارد. ارتفاع گیاه بین 30 تا 60 سانتی‌متر و بسیار معطر می‌باشد. گل‌ها مجتمع و به صورت سنبله‌های دراز با رنگ‌های آبی، سوسنی و ارغوانی که در رأس ساقه گیاه قرار دارند این سرشاخه‌های گل‌دار که طعم تلخ و بوی معطر و مطبوع دارند بخش دارویی اسطوخدوس یا لاوندر ( Lavender ) را تشکیل می‌دهند. فصل گل‌دهی گیاه در کشور ما اواخر بهار تا اواسط تابستان می‌باشد، زنبور‌ها و پروانه‌ها به راحتی جذب این گل‌های زیبا می‌شوند.

ویژگی‌های گیاه

نام لاتین لاوندر یا اسطوخودوس از Lavarc که به معنای شستن و پاک کردن است منشأ گرفته است به این دلیل که در قدیم از گونه‌های مختلف آن برای نظافت و معطر ساختن استفاده می‌کردند. عرق اسطوخودوس دارای طبع گرم و خشک است و طعم تندی دارد که استفاده از آن را کمی سخت می‌کند. تکثیر آن از طریق بذر و قلمه‌های ساقه امکان‌پذیر است. اسطوخدوس در هوای گرم و شرجی ممکن است تحت تأثیر بیماری قارچی و پوسیدگی قرار گیرد.

عوامل موثر بر خواص گیاه

عوامل محیطی مانند نوع خاک، قلیاییت، شوری و ارتفاع از سطح دریا نیز مثل عوامل ژنتیکی می‌تواند بر تولید و مقادیر ترکیبات شیمیایی و میزان اسانس بدست آمده از گیاه اثر گذار باشند بنابراین انتخاب منطقه کشت مناسب، باید بسته به هدف کشت و نوع ماده مؤثره انتخاب شود.
اسانس موجود در شکوفه‌های اسطوخودوس بسته به گونه گیاه و شرایط کشت بین 1 تا 3 درصد می‌باشد.

مقدار ماده موثره دارویی
لینالول	%20 تا 35 %
لینالیل	%30 تا 55%
استات	تانن %5 تا 10%
کومارین، فلاوونوئیدها و فیتواسترول‌ها، لیمونن، سینئول، نرول، برونئول، اسید بوتیریک، اسید والریک، کامفور، گرانیول، استرول، کادینن، کاردوفیلن

علاوه بر مصرف این محصول به عنوان ماده اولیه تولید عرق اسطوخودوس ،از اسطوخودوس یا لاوندر به دلیل ظاهر زیبایی که پس از گل‌دادن پیدا می‌کند به عنوان گونه زینتی در فضای سبز و باغ‌های صخره‌ای استفاده می‌شود و جلوه این گونه برای مرزبندی فوق العاده است.

آشنایی بیشتر با اسطوخودوس
نام علمی	Lavandaula angustifolia
تیره	Lamiaceae
نام لاتین	Lavarc
پراکندگی جغرافیایی	بومی؛ شرق مدیترانه و اروپا و نواحی جنوبی آلپ غیربومی؛ ایران
طبع	گرم و خشک
ماده موثره	لینالیل استات، سینئول، لینالول، بورنئول، فلانوئید، کامفور، تانن، اسید بوتریک، اسید والریک
خواص	آرامبخش و تسکین دهنده‌ اعصاب ضد باکتری و ضد التهابی مقوی معده ضد نفخ صفرابر نیرو دهنده قلب بادشکن رفع آسم

خواص دارویی و کاربرد‌های درمانی

اسطوخدوس دارای خاصیت ضد باکتری و ضد التهابی است همچنین مقوی معده، ضد نفخ، صفرابر، نیرو دهنده قلب، بادشکن، رفع آسم و آرامبخش می‌باشد. قرار دادن جوشانده گرم گل‌های آن به صورت کمپرس برای رفع خون مردگی بر روی اعضای بدن اثر مفیدی ظاهر می‌کند. پماد حاصله از اسانس لاواند زخم‌ها را ضدعفونی و باعث تسریع التیام زخم می‌شود.
مقادیر بالای آنتی‌اکسیدان موجود در اسطوخدوس به سم‌زدایی دستگاه گوارش کمک می‌کند. امروزه مطالعات انجام شده اثر مثبت آن را در درمان افسردگی و سرطان‌های دستگاه گوارش و نیز سرطان تیروئید نشان داده‌اند. عصاره آبی حاصله از آن تأثیر چشم‌گیری در کاهش عوارض ناشی از آلزایمر و تقویت سیستم عصبی دارد. همچنین مقادیر بالای لینالول موجود در این گیاه به کاهش فشار خون و بهبود گردش خون و جلوگیری از ایجاد بیماری‌های قلبی در بدن کمک می‌کند.

عرق اسطوخودوس رویال ۵۰۰ سی سی

شکوفه اسطوخودوس ۲۵ گرمی

بخور لاوندر در درمان زکام، سرماخوردگی و سینوزیت استفاده می‌شود. همچنین در درمان میگرن نیز موثر بوده و اثرات ضد درد عصاره آن نیز در مطالعات مختلف مورد تایید قرار گرفته است. لاوندر بر سیستم ایمنی بدن و نیز در از بین بردن انگل ها نیز موثر واقع می شود. همچنین دارای اثرات ضد اسپاسم و ضد درد است که می‌تواند ناشی از اثر آن بر فرایند های التهابی در بدن باشد.
در طب سنتی از این گیاه در درمان صرع، رفع مشکلات سیستم عصبی، درمان درد مفاصل، پاکسازی کبد، ریه، دفع مواد فاسد و همچنین تقویت بدن و سیستم اعصاب استفاده می‌شود.
بررسی‌های بدست آمده در زمینه پرورش طیور نشان می‌دهند که وجود اسانس اسطوخدوس یا لاوندر – Lavender در جیره‌ غذایی جوجه‌های گوشتی اثر مثبت دارد و می‌تواند به عنوان یک محرک رشد بالقوه برای آنها در نظر گرفته شود.

احتیاط مصرف اسطوخودوس

به دلیل مطالعات کمتری که در زمینه قند خون انجام شده استفاده از این گیاه به بیماران دیابتی و همچنین افراد دارای آریتمی قلبی توصیه نمی‌شود. نوزادان و کودکان و نیز زنان باردار و شیرده مجاز به استفاده از آن نیستند و به دلیل اثرات آن بر سیستم عصبی مرکزی استفاده از آن برای افرادی که در قصد عمل جراحی دارند از یک هفته قبل عمل توصیه نمی‌شود. افراد دارای آلرژی نیز باید از مصرف آن خودداری کنند. اسطوخودوس دارای طبع گرم است که افراد گرم مزاج باید مطابق طبع خود و به مقدار کم از آن استفاده کنند.

ترکیبات و مواد موثره و مکانیسم اثر

در اسانس این گیاه بیش از 40 نوع ترکیب مختلف وجود دارد که مهمترین آنها شامل لینالیل استات، سینئول، لینالول، بورنئول، فلانوئید، کامفور، تانن، اسید بوتریک، اسید والریک می‌باشد.
روغن این گیاه خاصیت ضد التهابی دارد و برای ماساژ پوست مصرف می‌شود که به دلیل مسدود کردن کانال‌های کلسیم مانع از اسپاسم عضلات می‌گردد. همچنین در درمان دانه‌های سر سیاه روی بینی و نیز در تهیه ماسک‌های پوستی کاربرد دارد.
ماساژ شکم نوزادان با روغن اسطوخدوس باعث کاهش علائم کولیک در آنها می‌شود همچنین این روغن به عنوان ترمیم کننده عالی پوست، برای کوکان توصیه می‌گردد.
افزودن عصاره یا عرق اسطوخودوس روی پوست مانع نیش زدن حشرات می‌شود و نیز موجب دور شدن حشراتی مانند بید، پشه و مورچه از محیط می‌گردد و نیز در از بین بردن شپش و شوره برای موی سر هم کاربرد دارد.

روش مصرف

دم‌کرده سرشاخه‌های گل‌دار لاوندر برای رفع درد‌های گوارشی مصرف می‌گردد و به صورت کمپرس برای رفع کوفتگی‌ و کبودی در بافت‌های بدن قابل استفاده است. ژل اسطوخدوس بر کاهش درد‌های عضلانی ناشی از ورزش نیز مؤثر بوده و روغن آن در ماساژ عضلات کاربرد دارد.
معمولاً نیم‌کوب سرشاخه‌های گل‌دار آن را درون پارچه نازکی وارد می‌کنند و جهت معطر ساختن البسه و دفع حشراتی مانند بید در بین آنها قرار می‌دهند.
دمنوش اسطوخدوس، آرامبخش است که از سرشاخه‌های خشک شده گیاه بدست می‌آید و همراه با عسل میل می‌شود. این دمنوش جهت بهبود طعم به صورت مخلوط با سایر گیاهان مانند برگ به‌لیمو و گاوزبان نیز قابل مصرف است.
اسانس و عرق اسطوخودوس در رایحه درمانی باعث کاهش اضطراب می‌شود و مخلوط آن در وان آب گرم جهت بهبود گردش خون استفاده می‌شود. مطالعات اثر مثبت استنشاق آن را در کنترل و کاهش درد بعد از عمل جراحی نشان داده‌اند. اسانس آن در صنایع داروسازی، بهداشتی، آرایشی، عطر‌سازی، دهانشویه و تهیه لوسیون دفع حشرات اهمیت فراوان دارد.